بررسی اندیشه‌ها و خدمات علمی دکتر سیدجلال دهقانی فیروزآبادی

او فهرستی از فعالیت‌های خود ارائه کرد و افزود: در گام نخست تاکید روی ضرورت و اهمیت رشته روابط بین‌الملل دارم. این رشته به نسبت سایر رشته‌ها نوپا است و در ایران نوپاتر است در حالیکه مهمترین موضوعات بخش زیادی‌اش در این رشته است.

او با بیان اینکه به پنج دلیل رشته روابط بین‌الملل مهم است عنوان کرد: فرهنگ ایرانی یک فرهنگ فراملی و ایران یک کشور بین‌المللی است. از سوی دیگر انقلاب اسلامی فراملی است و نظام مسئولیتش تحقق بخشیدن به گفتمان فراملی است. جهانشمولی اسلام علت دیگر است که ایجاب می‌کند روابط بین‌الملل را مطالعه کنیم. مهمترین مسایل کشور ما هم سیاست خارجی است و در نهایت بیشترین هزینه را طی تاریخ ما به دلیل عدم شناخت درست از روابط بین‌الملل داشتیم.

این استاد دانشگاه ادامه داد: ما در عرصه سیاست خارجی نتوانستیم از منافع خود استفاده کنیم. خواندن رشته روابط بین‌الملل فضلی است اما باید به ما این توانایی را بدهد که در کشور خود منافعمان را تامین کنیم. برای تامین این هدف الزاماتی نیاز است؛ نخست شناخت دقیق از علم متعارف روابط بین‌الملل است. ما بدون شناخت محیط روابط بین‌الملل نمی‌توانیم نظریه‌پردازی کنیم. مسئله دیگر فهم درست از سیاست خارجی ایران است. نکته دیگر خوانش  انتقادی نظریه‌های روابط بین‌الملل است. چهارم ارائه دیدگاه بومی از روابط بین‌الملل در ایران است. پنجم کاربست نظریه‌های متعارف برای تحلیل سیاست خارجی ایران است.

دکتر دهقانی فیروز آبادی با اشاره به دو پروژه فکری خود گفت: تدوین فرانظریه روابط بین‌الملل در حوزه اسلامی یکی از پروژه‌های من بوده است. دیدگاه مختار بنده در این زمینه تکثرگرایی تأسیسی است؛ یعنی معتقدم ما نظریه مدونی در متن و نص اسلام نداریم و باید اجتهاد و استنباط کرده و آن را به دست آوریم به گونه‌ای که متعارض با نص نباشد. وقتی ما سخن از فرانظریه می‌کنیم خیلی‌ها فکر می‌کنند، نظریاتی تولید شده و ما دنبال مبانی آن هستیم در صورتی که ما معتقد به فرانظریه پیشینی هستیم یعنی قبل از ارئه نظریه، مبانی و پیش‌فرض‌های آن را مطرح کنیم.

او افزود: کار دیگری که بنده پیگیری کرده‌ام مطالعه نظریات سیاست خارجی ایران و اینکه این نظریات می‌توانند سیاست خارجی ما را تحلیل کنند؟ ما نظریات را آزمایش می‌کنیم تا ببینیم می‌توان سیاست خارجی ایران را در چارچوب این نظریات تحلیل کنیم و به این نتیجه رسیدم که خیر و باید نظریه خاص سیاست خارجی ایران را تولید کنیم زیرا جمهوری اسلامی ایران دولت ملت منحصر به فرد در دنیاست.

این مدرس دانشگاه عنوان کرد: اوایلی که بنده این مباحث را مطرح کردم برخی از دوستان استقبال نکردند و گفت که علم، ایدئولوژیک نیست و اینجا و آنجایی ندارد و بین‌المللی است و حتی گفتند چقدر پول گرفتید این کتاب را نوشتید ولی ما کار خودمان را پیش بردیم.

او با تاکید بر اینکه متأسفانه ما دچار نوعی خودکمبودبینی در برابر غرب هستیم عنوان کرد: خود غربی‌ها هم می‌گویند یکی از دلایلی که شرقی‌ها نظریه نمی‌دهند همین مسئله است که غربی‌ها هر چه بوده است را گفته‌اند و چیزی باقی نمانده است و پیشینه و تاریخ ما اجازه نظریه نمی‌دهد. الان خود غربی‌ها معترفند که اجازه می‌دهد؛ در سال ۲۰۱۰ آچاریا کتاب نظریات روابط بین‌الملل غیرغربی نوشتند که همزمان با مقاله بنده در بحث فرانظریه بود و به کمک دیدگاه بنده آمد. کسی از من پرسید ما می‌توانیم نظریه روابط بین‌الملل افغانی داشته باشیم و جواب دادم چرا نمی‌توانیم وقتی نظریه انگلیسی و آمریکایی و . ... داریم.

این کارشناس روابط بین‌الملل تاکید کرد: بنابراین این نیست که ما چون با آمریکا بد هستیم دنبال تولید نظریه خودمانی و کنارزدن نظریات آنها هستیم بلکه ما بر مبنای علمی ولی خارج از تفکر غرب به دنبال این مسئله هستیم. در حوزه تحلیل نظریات سیاست خارجی هم تحولی رخ داد که ارائه نظریه در مورد سیاست خارجی ایران ار توجیه می‌کند؛ الان خود اندیشمندان غربی هم معترفند که ما نمی‌توانیم یک نظریه جامع بین‌المللی داشته باشیم که همه کشورها سیاست خارجی خود را در قالب آن تحلیل کنند.

در ادامه این نشست، دکتر ابراهیم متقی، رئیس دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران در سخنانی، گفت:  من استاد دانشگاه امام حسین(ع) و ایشان استاد دانشگاه امام صادق(ع) هستند؛ بنده در سال ۷۶ در مرکز اسناد انقلاب بودیم و تازه از بلژیک آمده بودند. در این مرکز افراد مختلفی با دیدگاه‌های مختلف رفت و آمد داشتند و مباحث متفاوتی هم درباره فرهنگ و سیاست و سیاست خارجی و امنیت ملی کشور مطرح می‌کردند.

دکتر متقی بیان کرد: در اینجا یادی از آقای روح‌الله حسینیان داشته باشیم که انسانی بسیار شریف بود و مدیریت او هم خوب بود، البته مواضع سیاسی هر چه داشت برای خودشان؛ بنده در آنجا مسئول روابط خارجی بودم و انگاره تساهل علمی ایشان اینطور بود که بنده با افراد مختلفی مانند الهه کولایی، داود آقایی و ... که مرتبط بودم، همکار بودم. فضای علمی آنجا منحصر به فرد بود و بنده به ایشان گفتم افرادی چون دکتر دهقانی فیروزآبادی، افراد منحصر به فردی هستند و آینده علمی ویژه‌ای دارند.

وی با بیان اینکه قبل از انقلاب تاریخ دیپلماسی را می‌خواندیم و رشته روابط بین‌الملل را نداشتیم، اظهار کرد: یعنی تاریخ تفکر اشرافیت متعلق به پادشاهان به افراد تدریس می‌شد و دیپلماسی پایگاه مردمی و رسانه‌ای نداشت و کمبود زیادی داشتیم و دکتر دهقانی این کمبود را درک کرد و وارد تألیف در این زمینه شد. البته نسل ایشان یک نسل از من قبل تر است اما به هر حال این نسل وارد این حوزه شد. دکتر دهقانی تلاش کرد تولید فکر و اندیشه کند. بنده معتقدم که  اگر تئوری‌پردازی در روابط بین‌الملل وجود داشت هیچ‌گاه رضاشاه سقوط نمی‌کرد؛ چالش بنیادین فرهنگ، اقتصاد، انتظامی و عرصه‌های مختلف به خاطر نادیده گرفتن سیاست بین‌المللی است.

رئیس دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران بیان کرد: تنگناهای روابط بین‌الملل خیلی جدی است؛ یعنی اگر قاجار سقوط کرد چون شناخت دقیقی نسبت به سیاست بین‌الملل نداشت. چند روز قبل استادی نزد من آمد و گفت که گزینش بنده را رد کرده است. پیگیر شدم دیدم که وی مقاله‌ای را با نام «دولت اسلامی که اسلامی نیست» چاپ کرده است؛ این مقاله اتفاقا در مورد جمهوری اسلامی نیست و درباره داعش است ولی این استاد را رد کردند به خاطر این عنوان یعنی فرد گزینش‌کننده محتوای کتاب را نخوانده چنین کاری کرده است. دکتر دهقانی جزء اولین افرادی بود که وارد عرصه نظریه‌پردازی شد و کتاب نوشت و اثربخشی انتقال منابع دارند.

وی افزود: یکسری افراد مطالب کشورهای غربی را گرفته  و مقداری مطلب با آن مخلوط می‌کردند و به نام خودشان ثبت می‌کردند و افسوس می‌خوردیم که چرا افرادی که توانمند هستند نظریه خود را ارائه نمی‌کنند ولی آقای دکتر دهقانی فیروزآبادی چنین جسارت و شهامتی را داشت و نظریه در عرصه روابط بین‌الملل ارائه کرد.

دکتر متقی گفت: سخنگوهای وزارت خارجه یا تکذیب و یا محکوم می‌کنند در حالی که سخنگوهای کشورهای دیگر مانند آمریکا یک ایده و درک را تئوریزه می‌کنند، آموزه به شهروندان و رسانه‌ها می‌دهند و آقای دکتر دهقانی این ویژگی را دارد. ایشان هم اراده علمی و هم اراده ساختاری دارد. بنده به ایشان عرض کردم هر قدر شما در عرصه علمی و فرهنگی، شکوفاتر می‌شوید مسئولیت‌تان کمتر می‌شود و این نشان می‌دهد قدر چنین افرادی را نمی‌دانیم.

وی افزود: نکته دیگر این است که ایشان درک عملکردگرایانه دارد؛ برخی تصور می‌کنند وی امام صادقی و جناح راستی است ولی درک وی عملگرایانه و  تفکر او ساختارگرایانه است.

او افزود: آنچه این مملکت را نابود می‌کند  تفکر جناحی است چون مبتنی بر حذف است ساختار باید شکوفا شود و از علم حمایت کند علم هم باید از سقوط ساختار جلوگیری کند.

دکتر متقی گفت: ما هنوز به اقناع نرسیدیم. ما استادی در سیاست بین‌الملل داشتیم که می‌گفت من هر چی بخواهم بگویم این مولف خارجی بهتر گفته است من این را رد نمی‌کنم اما تولید بومی بسیار مهم است. یک فرد دیگر هم مانند دکتر سیف زاده است که نظریه بومی تولید کرد اما چون بحث‌های حاشیه‌ای آن زیاد بود به او توجه نشد اما دکتر دهقانی با ذهن ساختاری که دارد می‌تواند به صورت نظام مند نظریه تولید کند.

او افزود: ما امثال دکتر دهقانی را کم داریم که مانند ایشان بدرخشند. یکی از کسانی که می‌تواند درباره روابط بین‌الملل داوری کند دکتر مشیرزاده است و خوشحالم ایشان هم در این جلسه حضور دارند.

دکتر متقی در پایان بیان کرد: ما راه زیادی داریم اما راه زیادی را هم رفتیم. امروز کتاب‌های ترجمه شده زیادی وجود دارد و این انباشت علمی بسیار مفید است اما در عین حال حضور افرادی مانند دکتر دهقانی در حوزه ساختاری و دانشی تاثیرگذار است.

دکتر حمیرا مشیر زاده نیز در بخش دیگری از این نشست طی سخنانی گفت: وقتی درباره یک استاد دانشگاهی حرف می‌زنیم با چند ابعاد او سر و کار داریم؛ علم و دانش، تدریس، مسئولیت‌های اجرایی و اخلاق از جمله این ابعاد است. درباره تدریس و سمت‌ها اداری ایشان دکتر متقی صحبت کردند.

او افزود: ایشان همیشه ملی می‌اندیشد و این مهمترین خصوصیت اوست. درباره تدریس ایشان هم افراد زیادی از محضر او استفاده کردند و  در این حوزه هم از سرآمدان بود. در بعد اخلاقی نیز در تدریس، کارهای اجرایی، پژوهش و ... او یکی از اخلاقی ترین دانشگاهیان ماست. او از نظر شکل کارهای پژوهشی همیشه اخلاق پژوهش و تعهد داشته است. تولیدات علمی او بیش از صد مقاله است و این تعداد مقاله تولیدش کار سختی است. او سعی کرده به روز بودن خودش را حفظ کند و مطالعات علمی خود را دارد.

این استاد دانشگاه گفت: ما تا اواخر دهه ۶۰ آثار علمی زیادی دراین حوزه نداشتیم و دهقانی جایگاه خاصی در این تولیدات دارد. در مقالات او بحث‌های نظری و فرانظری، سیاست خارجه ایران در منطقه و خارج از منطقه، بحث‌های توسعه و ... دیده می‌شود و این نشان دهنده دغدغه ملی اوست.

به گفته دکتر مشیر زاده، بخش زیادی از کار او توسعه و کاربست نظریه‌های موجود سیاسی درباره سیاست خارجی ایران است و با این کار او به نوعی بومی سازی نظریه‌های سیاسی را انجام داده است. دکتر دهقانی نه تنها در این حوزه نظریه‌های سیاسی را در حوزه‌های مختلف معرفی کرده و در معرفی و کاربست نظریه‌های غربی نقش داشته از سویی دیگر آن را نقد کرده است.

به گفته دکتر مشیرزاده، او مبانی مفهومی برای نظریه پردازی بومی را فراهم کرده و بخش اعظمی از نظرات او متاثر از حوزه اسلامی بوده است. ما وقتی درباره روابط بین‌الملل حرف می‌زنیم منظورمان فقط بحث‌های کلان نیست بلکه معطوف به مفاهیم سیاسی هم حرف می‌زنیم.

او بیان کرد: او نظریه کلان اسلامی برای روابط بین‌الملل تدوین کرده است. بنابراین دهقانی کوشیده تا مفاهیم جزئی را به صورت یک نظریه بهم پیوسته ارائه کند.او یکی از شکل‌های نظریه پردازی اسلامی  را در روابط بین املل ارائه کرده و این شجاعت زیادی می‌خواهد چون به هر حال هر نظریه پردازی قابل نقد است.

دکتر مشیرزاده گفت: وقتی شما کاری کنید نقد می‌شوید نه اینکه کاری نکنید بنابراین نظرات ایشان اگرچه مورد ارزیابی انتقادی واقع شده اما این از ارزش کار ایشان کم نمی کند و باعث چکش کاری نظرات ایشان می‌شود.

دکتر مشیرزاده با بیان اینکه بخش دیگری از کار او که به سیاست خارجی ایران بر می‌گردد نگاه عمل گرایانه او به منافع ملی است افزود: بخش دیگری از کارهای ایشان توصیفی، تحلیلی و نهادی در حوزه سیاست خارجی است. بخش دیگری از کارش مبانی نظری و مفهومی از نظریه‌های موجود برای تحلیل سیاست خارجی ایران است.

به گفته این استاد دانشگاه، او همچنین روی سیاست خارجی کشورها نسبت به ایران کار کرده است. یعنی اگر به بحث‌های منطقه ای پرداخته چون می‌تواند روی سیاست خارجه ایران تاثیر بگذارد بنابراین نگاه ایشان در هه کارهایش معطوف به کشور است. در همه آثار تالیفی و ترجمه ای ایشان نیز همین رویکرد او به منافع ملی وجود دارد و از پرکارترین نویسنده‌های حوزه روابط بین‌الملل است و البته ازدیاد این کارها به معنای کم شدن کیفیت نیست. او به لحاظ کیفی و کمی در تعمیق فهم ما از روابط بین‌الملل نقش داشته است.

دکتر مشیرزاده با بیان اینکه ما شیفته نظریه‌های موجود نیستیم و نگاه ابزاری نسبت به نظریه‌های سیاسی داریم افزود: یکی از ارزش‌های کارهای او هم همین است که با نگاه ابزاری و به تناسب به موضوع از این نظریه‌ها استفاده کرده است. او با اشاره به ضعف اجتماع علمای روابط بین‌الملل در ایران گفت: متاسفانه پس از نظریه پردازی ایشان کسی وارد گفت و گو با او نشد چون در اجتماع روابط بین‌الملل در ایران نقد و نقادی وجود ندارد.

او در پایان بیان کرد: یکی از دلایلی که نتوانستیم نظریه محتوایی بومی روابط بین‌الملل ارائه کنیم این است که اثری تاریخی درباره تاریخ روابط بین‌الملل نداریم و این یکی از ضعف‌های ماست. بنابراین ما تاریخ نویسی بومی در روابط بین‌الملل نداریم.

دکتر سجادی نیز در بخش پایانی این نشست طی سخنانی گفت: شانس مجاورت با اساتید خاصی یکی از بخش‌های مهم زندگی ماست و ایشان طی این سال‌ها برای ما الگو بوده است. او ادامه داد: ویژگی برجسته او این است که اصیل بوده و اصیل مانده و در روزگاری که آثار تقلبی فراوانی وجود دارد اندیشه ایشان قلمشان را متبلور کرده است.

او گفت: او در عرصه عمل و نظر با هم برجسته بوده و هم در عرصه سیاست خارجی سوابق درخشانی داشته و هم از سوی دیگر به لحاظ نظری دانش بسیاری داشته است. دیدگاه بومی او در مباحث فرانظری نشان داد می‌شود در ایران با امکانات محدود نظریه پردازی کرد.

دکتر سجادی در پایان گفت: او همواره نظم ذهنی داشته و ما هیچ گاه احساس پراکندگی در طرح مباحث ایشان حس نکردیم. او همواره دغدغه‌مند کشور بوده و همه نظرات را فارغ از نگاه سیاسی بیان کرده است. هوش، نظم و دقت او هم در عرصه اجرا هم به نمایش گذاشته شد.